Türk sigortacılık tarihinin başlangıcı Osmanlı Devleti’nin son yıllarına dayanıyor. Günümüzde sigortacılık sektöründe yaşanan sorunların birçoğunun kökenlerine Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde rastlamak mümkün. SİGORTALI Dergisi yazarı Fatik Kahya, özellikle sigorta piyasasında görülen suistimaller ve bu suistimalleri ortadan kaldırmak için verilen uğraşların başta yasal engeller olmak üzere farklı kesimlerden nasıl dirençlerle karşılaştığını belirttiği yazısında, sigorta şirketleri tarafından gerçekleştirilen suistimallerin denetime nasıl kapalı tutulduğuna ve bunun hem vatandaşlara hem sektöre verdiği zararlara değiniyor. Osmanlı sigorta piyasasında görülen suistimallerde ve ülke sınırları içerisinde faaliyet gösteren sigorta şirketlerinin halka zarar vermesine neden olan en önemli unsur yasal boşluklardı. Osmanlı yönetiminin yasal düzenlemeler konusunda yetersiz kalması, geç de olsa yapılan düzenlemelerin, hazırlanan nizamnamelerin elçilikler vasıtasıyla kapitülasyonlara dayanılarak reddedilmesi ve uygulama imkânının bırakılmaması şirketlerin suistimallerini arttırıyordu.
Sigorta şirketleri arasında, herhangi bir yasal bağı olmadığı halde, Avrupa’da faaliyet gösteren şirketlerin isimlerini kullanarak halktan prim toplayan sigortacılar vardı. Vatandaşlardan para toplayan bu sigortacılar, ödeme yapmaları gereken durumlarda çeşitli gerekçeler göstererek ödeme yapmaktan kaçınıyorlardı. Avrupa’daki sigorta şirketlerinin temsilcisi olan bazı sigorta şirketleri, müşterilerine ödeme yapmamak için iç tüzüklerine dayanarak davanın Paris, Londra, Berlin ve diğer Avrupa şehirlerinde açılabileceğini, davanın kazanılması halinde ödenecek tazminatın şirket merkezinin bulunduğu ülkedeki bir bankaya yatırılacağını gerekçe göstererek işleri zorlaştırıyorlardı.
Yabancı sigorta şirketleri hukuk problemleri yaşadıklarında Osmanlı mahkemelerini sorunları çözmede merci olarak kabul etmiyor ve kendi ülkelerindeki mahkemelerde çözüm arıyorlardı. Osmanlı yönetiminin bunu engelleme amacıyla gerçekleştirdiği yasal düzenlemeleri, kapitülasyonları bahane göstererek reddediyorlardı. Böylece Osmanlı vatandaşları şirketler karşısında dezavantajlı oluyor, yabancı ülkelerde dava takip etme imkânı olmayan büyük bir müşteri kesimi sigorta tazminatından mahrum kalıyordu. Kendi ülkelerindeki yasaya uygun kurulmadığı için yasal olarak sonuç alınamayacak şirketler olduğu gibi hayali bir yabancı şirket şubesi ya da acentesi olarak faaliyete geçip halkı dolandıranlar vardı. Ülkede faaliyete geçme konusunda tescil ve bir sermaye zorunluluğu aranmadığından piyasaya giriş çıkış serbestti. Bu durum karşısında Osmanlı hükümetinin uygulayacağı hükümler yoktu. Mizancı Murat, yabancı sigorta şirketlerinin dolaplarına, her yıl önemli bir meblağın sigortalar aracılığıyla yabancılara akıtıldığına, kaza durumlarında gerekli ödemelerin yapılmayarak Osmanlıların dolandırıldığına dikkat çekmişti.
Denetime yabancı elçilik engeli
Yasal boşluklar ve bu boşluklardan yararlanan sigorta şirketlerinin suistimalleri gerek devlet yöneticilerinden gerekse halktan tepki alıyordu. Bu durumu fark edenler yönetimin konuya ilgisini çekerek sorunlara çözüm üretilmesini istiyorlardı. Sigorta şirketlerinin suistimalleri insanlar arasında konuşuluyor ve basında da yer buluyordu. Sigorta şirketlerinin suistimalleri basında tartışılırken hükümet de söz konusu sigorta şirketlerini denetleme çalışmaları yapmaya başladı. Ticaret Nazırı, müsteşarına bu konuda bir nizamname hazırlama görevi verdi. Ticaret Nezareti müsteşarınca hazırlanan ve nazıra sunulan nizamnamede; sorunun yeni olmadığı, daha önce İstanbul Ticaret Odası tarafından hazırlanıp Ticaret Nezareti’ne sunulan nizamnamenin başarısız olmasının yabancı elçilerin devlete yardımcı olmamasından kaynaklandığı belirtiliyordu. Avrupa ve Amerika’daki sigorta şirketlerinin kurulma ve denetlenme biçimlerinin incelenmesi sonrasında sigorta şirketlerinin serbestiyetinin suistimallere zemin hazırladığı ve bir denetim mekanizmasının oluşturulması kararına varıldı. Bu denetimin gerçekleştirilmesi önündeki en önemli engel yabancı elçiliklerdi.
Nizamnameler hazırlandı
M. Çetinoğlu’nun tespitini zikretmek faydalı olacaktır. “Sigortacılık senelerce büyük bir anarşi içinde memlekette mahdut hizmetler görerek, iktisadi ve içtimai nizamı sarsarak devam etti.” Çokça örneğine rastlanan şirketlerin halkı çeşitli desiselerle aldatması ve sigorta piyasasını düzenleme talepleri karşısında Osmanlı yönetimi piyasayı kontrol altına alma ve vatandaşlarını “güvenli olmayan sigorta şirketlerinin” hilelerine karşı koruma adına yasal düzenlemelere gitti. Yapılan bir yasal düzenlemenin sonuçsuz kalması bir sonrakini zorunlu kıldı ve Osmanlı yönetimi belli aralıklarla nizamnameler hazırladı.
Sigorta konusundaki olumsuzluklar karşısında Babıâli gerekli önlemleri alamıyordu. Tanzimat’la birlikte kabul edilen mevzuatta yabancı şirketler ele alınmamıştı. Bu eksiği gidermek için; 14 Kasım 1883 günü Ticaret Nezareti’nde komisyon kuruldu ve çalışmalar sonucunda 6 Aralık 1887 tarihli anonim şirketler hakkında nizamname hazırlandı. 1887 yılında hazırlanan nizamname sorunları çözmede yeterli olamadı. Osmanlı sigorta piyasasındaki sorunların varlığı devam etti. 1887 nizamnamesi sonrasında da görülen suistimaller ve yaşanan sıkıntılar resmi makamların yazışmaları arasında yerini alıyordu. 1901 tarihli bir belgede, Haydarpaşa’da çıkan bir yangın sırasında bir takım hanelerin kundaklandığının zabıta memurlarınca görüldüğü, sigorta şirketlerinin çıkan yangınlarda tesirlerinin olduğu, bu yüzden bunların taht-ı inzibata (kontrol altına) alınmasının tacili (hızlandırılması) gerektiği ifade edilmişti. Bu belgede olduğu gibi başka yazışmalarda da sigorta şirketlerinin suistimalleri ve zararlı faaliyetlerine karşı tedbir alınması gerektiği sıkça vurgulanıyor ve bu konuda acele edilmesi isteniyordu. 1887, 1906 ve 1914 yıllarında hazırlanan sigorta yasaları sorunları çözmeyi amaçladı ancak tam bir başarı sağlayamadı. Sigorta piyasasının kanunlarla düzenlenebilmesi, piyasanın kontrol altına alınması Cumhuriyet dönemine kaldı. SİGORTALI
