Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Enstitüsü (DİSK-AR) Ağustos 2016’da kabul edilen ve Ocak 2017’de yürürlüğe girecek Zorunlu Bireysel Emeklilik Sistemi’ni değerlendiren bir rapor hazırladı. Raporda sisteme ilişkin kamuoyunda oluşan belirsizlikler soru ve cevap halinde yanıtlandı.
Zorunlu veya otomatik BES yeni bir sistem değil. Sistemin özünü 2001 yılından bu yana uygulanan 4632 sayılı yasa oluşturuyor. Zorunlu BES ile 2001 yılından bu yana uygulanan sistemin çeşitli kuralları ve ölçütleri değiştiriliyor. BES gönüllü bir sistem olarak kurulmuştu ancak “zorunlu BES” olarak adlandırılan 6740 sayılı kanun ile sistemde önemli değişiklikler yapıldı. Bu değişikliklerle sisteme gönüllü giriş, kesinti oranları, yaş ve statü gibi birçok ölçüt değiştirildi. Bireysel katkılara dayalı fon ilkesine göre işleyen BES’e 18 yaşın üzerinde fiil ehliyetine sahip her birey gönüllü olarak ve kendilerinin serbestçe belirleyeceği katkı oranına göre katılmaktaydı. Zorunlu/otomatik BES ile sistem bağımlı çalışanlar için zorunlu/otomatik hale getirildi.
Zorunlu BES kimleri kapsıyor?
45 yaş altı bağımlı çalışanlar (işçiler ve kamu görevlileri) Ocak 2017’den itibaren zorunlu/otomatik olarak ve yüzde üç katkı payı oranına göre BES’e katılacaktır. Bu zorunluluk sadece 45 yaş altı yeni işe girenler için değil, halen çalışanlar için de geçerlidir. Bunun dışında kalan fiil ehliyetine sahip olan herkes, bugüne kadar olduğu gibi gönüllü katılım esasına göre istediği katkı payı oranıyla BES’e katılabilecek. Kendi hesabına çalışanlar, serbest çalışanlar, işverenler ve ücretsiz aile işçileri zorunlu BES kapsamında değildir.
Zorunlu BES kesinti oranı nedir?
Zorunlu BES’te bağımlı çalışanlardan sosyal güvenlik primine esas brüt kazançlarının yüzde üçü oranında kesinti yapılacak. Böylece çalışanların sadece çıplak net ücretleri değil, ikramiye ve sosyal ödenekleri de dahil brüt ücretleri yüzde üçlük BES kesintisine tabi olacaktır. Temmuz-Aralık 2016 döneminde prime esas kazancın tabanı 1647 TL (asgari ücret) tavanı ise 10 bin 705 TL’dir. Örneğin brüt ücreti 2500 TL olan bir sendikalı çalışandan ikramiye aldığı ayda 150 TL tutarında BES kesintisi yapılacaktır. Prime esas kazanç her altı ayda bir değişmektedir. Dolayısıyla BES primi de her altı ayda bir değişecektir. Öte yandan Bakanlar Kurulu BES katkı oranlarını iki katına çıkarmaya, yüzde bire kadar azaltmaya veya sınır getirmeye yetkilidir. Daha önceki yıllarda benzer yetkilerin kullanımı dikkate alındığında Bakanlar Kurulu’nun bu yetkiyi katkı oranlarını artırma yönünde kullanacağını söylemek kehanet olmayacaktır.
Zorunlu BES’te işveren katkı payı var mı?
Zorunlu BES’te işveren katkı payı yoktur. Oysa sosyal sigorta sisteminin olmazsa olmaz koşullarından biri işveren katkısıdır. Kamu sosyal güvenlik sistemine işverenler işsizlik sigortası dahil toplam yüzde 17,5 oranında katkı yapmaktadır. Zorunlu BES’te devlet sisteme girişte bir defaya mahsus olmak üzere bin TL katkı yapacak. Ayrıca her ay katılımcı katkı payının yüzde 25’i oranında katkı yapacak.
İşveren katkısının olmayışı sistemin sosyal güvenlikle ilgisi olmadığının önemli kanıtlarından biridir. Sistem devlet katkısı hariç tümüyle çalışanın sırtına yüklenmiş durumdadır.
BES, SGK gibi emeklilik, sağlık ve diğer sigorta kollarında hizmet sunuyor mu?
BES bir sosyal sigorta programı değildir. Zorunlu BES sosyal güvenliğin temel ilkelerine aykırı bir uygulamadır. Zorunlu BES tasarruf yap(a)mayan bireyleri tasarrufa zorlayan uzun vadeli bireysel yatırım sistemidir. Sistem bireysel tasarruf hesabına benzemekle birlikte vadeli tasarruf hesaplarında olduğu gibi önceden bilinen bir getiri oranı yoktur. En az 10 yıl sistemde kalıp 56 yaşını dolduran katılımcılara o ana kadar yaptıkları katkılar getirileri (nemaları) ile birlikte topluca veya bir programa bağlı olarak dönemsel olarak geri ödenmektedir.
Zorunlu BES’ten caymak mümkün mü?
Çalışanlar emeklilik planına dahil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi takip eden iki ay içinde sözleşmeden cayabilir. Yasa “iki ay sonra” değil “iki ay içinde” ifadesine yer veriyor. Bu durumda çalışanlar iki aylık süreyi beklemeden kendisine bilgi verilmesini takiben sistemden çıkabilir. Bu iki aylık süre hak düşürücü bir özellik taşımaktadır. İki ay içinde sistemden çıkılmaması durumunda, daha sonra sistemden çıkılması ciddi hak kayıplarına yol açabilecektir. Bu nedenle sistemden iki ay içinde cayılması hayati önem taşımaktadır.
Özel emeklilik şirketini kim seçecek?
Zorunlu BES ile çalışanlar işverenleri aracılığıyla emeklilik planına otomatik olarak dahil edilmektedir. İşveren istediği sigorta şirketiyle anlaşma yapabilecektir. Dolayısıyla çalışanların emeklilik şirketi seçmeleri kısıtlanmaktadır. Çalışanlar sadece sisteme girmek zorunda değil, işverenlerinin sözleşme yaptığı bir bireysel emeklilik şirketine de mecburlar. Çalışanların istedikleri emeklilik şirketini seçme hakkı yok. Çifte mecburiyet var: Devletin mecburiyeti ve işverenin mecburiyeti.
BES şirketlerinin kendileri ile anlaşan işverenlere çeşitli promosyonlar sağlayabileceği unutulmamalıdır. BES şirketleri tarafından işverenlere sağlanacak avantajlar nedeniyle işverenler sistemden ayrılma konusunda gönülsüz davranacaktır. Cayma işlemi uygulamada işverenlerin keyfiyetine dönüşecektir.
BES ile ikinci ’emeklilik’ veya ‘çifte emeklilik’ mümkün mü?
BES konusunda en çok ileri sürülen iddialar “çifte emeklilik” veya “ikinci emeklilik” olarak biliniyor. Oysa BES’te bildiğimiz anlamda emeklilik söz konusu değil. Belirli süre birikimde bulunanlara ana para ile getirisi (nema) topluca veya dönemsel olarak geri ödenir. BES’e giriş tarihinden itibaren en az 10 yıl sistemde bulunan ve 56 yaşını dolduranlar ana para, devlet katkısı ve bunların nemasını alabilirler. BES’te bu uygulama hatalı veya kasıtlı bir şekilde “emeklilik” olarak adlandırılmaktadır.Sistemde en az 10 yıl kalan ve 56 yaş koşulunu tamamlayan katılımcılar birikimlerinin ve nemalarının tamamını bir defada alıp sistemden ayrılabilirler veya bir kısmını alarak kalanını programlı geri ödeme şeklinde alabilirler.
Birikimlerinin tümü veya bir kısmını alarak kalanını yıllık gelir sigortasına aktarabilir ve yıllık gelir sigortası sözleşmesi çerçevesinde ömür boyu “maaş” şeklinde veya belirli bir süre boyunca “maaş” şeklinde almayı da tercih edebilirler
Bireysel emeklilik sisteminde hangi kesintiler yapılabilir?
Kamu sosyal güvenlik sisteminden farklı olarak BES’te sigorta şirketleri çeşitli kesintiler yapmaktadır. Emeklilik Gözetim Merkezi’ne (EGM) göre BES’te çeşitli kesintiler yapılabilmektedir. Kesintilerden biri giriş aidatıdır. Katılımcının, bir şirkette kurduğu ilk sözleşmesi için giriş aidatı alınabilir. Diğer kesinti türü Yönetim Gider Kesintisidir. Bireysel emeklilik hesabına ödenen katkı payları ile katılımcının birikimi üzerinden yönetim gider kesintisi alınabilir.
Ara Verme Durumunda Yapılan Ek Yönetim Gideri Kesintisi bir diğer kesinti türüdür. Katkı payının ödeme tarihini müteakip üç ay içinde ödenmemesi durumunda ilgili sözleşme için ödemeye ara verildiği kabul edilir. Ara verme süresi boyunca katılımcının birikiminden ek yönetim gideri kesintisi alınabilir. Bir yıldan fazla ödemeye ara verme durumunda, bireysel emeklilik hesabına ilişkin olarak emeklilik gözetim merkezine şirket tarafından ödenen sabit giderler, katılımcının birikimlerinden Ara Verme Kesintisi olarak indirilebilir.
Ayrıca fona ilişkin giderlerin karşılanması amacıyla, fon işletim gider kesintisi dahil, fondan gider kesintisi yapılabilir. Sözleşmenin ilk beş yılında, her sözleşme yılı için ilgili takvim yılının ilk altı ayında uygulanan aylık brüt asgari ücretin yüzde 8,5’i kadar giriş aidatı ve yönetim gider kesintisi yapılabilir. 6 yıl ve sonrasında giriş aidatı ve yönetim gider kesintisi yapılmaz.
İşletilen fon sayesinde elde edilen gelir de ayrıca vergilendirilecek ve fon sonrası elde edilen gelir yüzde 5 oranında stopaj kesintisine tabi tutulacaktır. BES’te “emeklilik” hakkı (10 yıl+56 yaş) kazananlar ile bu sistemden ölüm, maluliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerin ve devlet katkısının içerdiği getiri (irat) tutarı yüzde beş oranında stopaj kesintisine tabidir. Bir diğer ifadeyle toplam fon getirisinden yüzde 5 oranında kesinti yapılacaktır.
